Last Updated on 28 kwietnia 2021 by kudlatyxp
Koszary i Garnizony wojskowe
Koszary we Wrzeszczu
Zbudowanie koszar – koniec XIX wieku
Pruskie formacje wojskowe stacjonujące w Gdańsku, takie jak 5 Pułk Grenadierów, a także 1 Przyboczny Pułk Huzarów i 2 Przyboczny Pułk Huzarów im. Królowej Prus Wiktorii, borykały się z problemem rozbicia siedzib po całym mieście, stąd też postanowiono umieścić je w jednym miejscu. Musiało ono cechować się dobrą lokalizacją – z dostępem do wody i możliwością szybkiego transportu w miejsca manewrów, ważna była też powierzchnia terenu, szczególnie z racji przeznaczenia pod jednostkę konną. Budowane w latach 1893-96[6] (według innych źródeł 1890-96) budynki koszar do dziś zwracają uwagę swoim wyglądem. Ze szczególnym pietyzmem zaprojektowano Kasyno Oficerskie, którego sale zdobiły obrazy autorstwa Wojciecha Kossaka.
Rozkwit i upadek pruskiego Garnizonu – początek XX wieku
Oficjalne przekazanie terenów wojsku nastąpiło 14 września 1901 roku, gdy w obecności Wilhelma II nastąpiło uroczyste wmaszerowanie 1 i 2 Pułku Huzarów Straży Przybocznej do garnizonu. Do 1903 roku dowódcą Huzarów był gen. August von Mackensen – feldmarszałek, honorowy obywatel Gdańska, tyle niechętny wobec Polaków, co w późniejszych latach wrogi do hitlerowców, związany z Gdańskiem do wybuchu wojny.
Jedną z ważniejszych osób związanych z ówczesnym Garnizonem był Kronprinz – dziedzic tronu Hohenzollernów, który został karnie zesłany w randze oficera do koszar przez ojca. Należy wspomnieć, iż działanie to było stricte wychowawcze – położone wśród lasów i łąk koszary nie oferowały zbyt wielu rozrywek (stąd Kronprinz wiele czasu spędzał w Sopocie).
2 sierpnia 1914 r. wysłano na front zachodni pierwszej wojny światowej oba pułki huzarów, a 14 września przez miasto i garnizon przeprowadzono ponad 2 tys. rosyjskich jeńców. Duże straty poniesione na frontach pierwszej wojny światowej przez wojsko wcześniej zajmujące garnizon (walczyły na większości frontów) sprawiły, że tylko niewielka jego część wróciła do Wrzeszcza w styczniu 1919 roku. Na wiosnę rozwiązano oba pułki huzarów.
Postanowienia traktatu wersalskiego sprawiły, iż 9 lutego 1920 roku ostatnie pruskie oddziały opuściły wrzeszczańskie koszary
Koszary w okresie Wolnego Miasta Gdańska
25 listopada 1920 r. – gdy stworzono Wolne Miasto Gdańsk (neutralne z racji postanowień międzynarodowych i własnej konstytucji) koniecznością stało się stworzenie odpowiedniej formacji policyjnej, która miała zajmować się pilnowaniem porządku w mieście. Tak też powstała Policja bezpieczeństwa, która skoszarowana została w ogromnej większości na terenie wrzeszczańskich koszar (ponadto kilka oddziałów na ul. Okopowej i policja wodna w Twierdzy Wisłoujście[12]). Na terenie koszar przyjmowano interesantów oraz mieściła się siedziba Sztabu Komendy (przeniesiona na chwilę przed wojną do śródmieścia Gdańska) i Szkoła Policyjna. W noc poprzedzającą wybuch wojny złamano konstytucję i prawo międzynarodowe, Wolne Miasto Gdańsk zostało włączone do Rzeszy, a co za tym idzie Policja Bezpieczeństwa stała się policją Rzeszy.
Koszary za czasów PRL
Po wojnie przez pewien okres w koszarach stacjonowały wojska radzieckie (np. żołnierze II Frontu Białoruskiego), pierwszym polskim oddziałem była 16 Kaszubska Dywizja Piechoty (od lipca 1945 do 1949 roku), następnie miał miejsce szereg rotacji obsady. W koszarach na stałe przebywało około 1000 osób. Z czasem następowała reorganizacja wewnętrzna i rozbudowa koszar oraz odnawianie budynków i wznoszenie nowych obiektów.
Do najbardziej znanych jednostek wojskowych jakie przebywały w Garnizonie należą m.in. Niebieskie Berety (Łużycka Dywizja Desantowa) czy 7 Łużycka Brygada Obrony Wybrzeża. Z koszar wywodzi się 13 generałów.
Koszary w III RP
W połowie lat dziewięćdziesiątych podjęto decyzje o likwidacji jednostek wojskowych i garnizonu we Wrzeszczu. W ramach restrukturyzacji wycofano większość jednostek i tylko w kilku budynkach rozmieściły się różne organizacje wojskowe. Postępowała dewastacja reszty terenu, w związku z czym Agencja Mienia Wojskowego postanowiła sprzedać obiekt. W tym celu przeprowadzono dwa przetargi – pierwszy, w którym zaoferowano tylko 8 hektarów nie cieszył się zainteresowaniem, natomiast drugi, który objął ogromną większość terenu, wygrała Grupa Inwestycyjna Hossa.
Czym są Koszary?
Koszary, budynek lub zespół budynków wojskowych, pełniących funkcje mieszkalne (dla żołnierzy garnizonu), a także gospodarcze, magazynowe i administracyjne. Ze względu na obronność można na terenie Gdańska podzielić je na trzy rodzaje: 1) przystosowane do aktywnej obrony: koszary na Biskupiej Górce i kwatery załogi w fortach Biskupiej Górki, Brzeźna, Płoni czy w Szańcu Jezuickim obok Biskupiej Górki; 2) koszary o wzmocnionej konstrukcji (schronowe): koszary na Grodzisku i w twierdzy Wisłoujście; 3) nieprzystosowane do obrony (pozostałe). Pierwsze koszary w Gdańsku pojawiły się w XVII wieku, w obrębie twierdzy Wisłoujście (Fort Carré), po 1814 roku wykorzystywane na wojskowe więzienie państwowe i siedzibę załogi twierdzy (kompania piechoty, obsługa artylerii). Szereg tymczasowych koszar zorganizowano na terenie Gdańska w latach 1807–1814 (kościoły, spichlerze, część załogi ulokowano w kwaterach prywatnych), rozwój budownictwa koszarowego nastąpił od roku 1814. Miał na celu zapewnienie mieszkań żołnierzom, dotychczas wynajmującym kwatery prywatne (do końca XIX wieku), oraz siedzib biurom i urzędom wojskowym, mieszczącym się również w wynajętych, prywatnych lokalach i wykorzystujących obiekty poklasztorne (karmelici, brygidki, gdzie np. zorganizowano po 1847 więzienie garnizonowe).
Langgarten-Kaserne,
Langgarten 80 (ul. Długie Ogrody), od 1822 roku, w zakupionym od prywatnych właścicieli i adaptowanym na potrzeby koszar budynkiem z roku 1766, mieściło się tu dowództwo pułku Leibhusarów oraz stacjonował do 1 X 1880 1. szwadron kawalerii, 1. kompania piechoty z Infanterie Regiment Nr 128. Po przeprowadzeniu huzarów do koszar przy obecnej ul. Aksamitnej (Artillerie-Kaserne), budynki przekazano administracji wojskowej na koszary piechoty, rozebrane w 1907 (w miejscu koszar powstała w styczniu 1909 nowa Trojangasse (obecna Seredyńskiego), łącząca Długie Ogrody z Groblą Angielską).
Bischofsberg-Kaserne,
Reduta koszarowa na Biskupiej Górce, powstała w latach 1827–1833, stacjonowały 2–3 kompanie piechoty do roku 1920, pełniły też funkcje administracyjne i gospodarcze (m.in. pralnia garnizonowa do połowy lat 80. XIX wieku), we wrześniu 1939 miejsce osadzenia obrońców Poczty Polskiej i Westerplatte (Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, Gdańska Szkoła Wyższa).
Wieben-Kaserne
(Koszary Wiebego; Adam Wiebe) na Starym Przedmieściu, w kwartale Fleischergasse (ul. Rzeźnicka), Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk), Gertrudengasse (od 1945 roku Wilcza, równoległa do ul. Toruńskiej) i późniejszej (powstałej w 1914) Am Weißen Turm (ul. Augustyńskiego). Wybudowany etapami (w latach 1859–1867 do lat 90. XIX wieku) największy kompleks koszarowy w Gdańsku, służył przejściowo większości jednostek piechoty i grenadierów (do 10 kompanii, zwykle 2–3 bataliony) oraz jako biura administracji wojskowej. W 2. połowie lat 90. XIX wieku postawiono dodatkowy barak z blachy falistej na pobliskim Wallplatz (pl. Wałowy) dla kompanii piechoty. W 1920–1939 siedziba biur miejskich. Po 1 IX 1939 ponownie koszary wojsk niemieckich, od 1945 polskich. W 1957 roku przekazane administracji cywilnej, między innymi siedziba Unimoru, obecnie siedziba urzędów (między innymi Urzędu Marszałkowskiego, Urzędu Skarbowego, Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Wyższej Szkoły Bankowej).
Reiter-Kaserne,
Wybudowane w latach 1868–1873, nazwa pochodzi od ulicy, przy której powstały – Reitergasse (po roku 1945 ul. Ułańska), stacjonowali tu wyłącznie grenadierzy lub piechota. W okresie 1945–1992 koszary Wojska Polskiego (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego), w 1995 siedziba Wojskowego Liceum Muzycznego, w 1996 przekazane na siedzibę Akademii Muzycznej.
Herrengarten-Kaserne
Do 1892 roku, Langgarter-Hintergasse-Kaserne, od ul. Langgarter Hintergasse (Tylna Długoogrodowa), przy ul. Herrengarten (Pański Ogród) na Dolnym Mieście, po roku 1945 ul. Sadowa, wybudowane w latach 1887–1889 dla batalionu piechoty, następnie własność Wojska Polskiego, po 1985 siedziba Wojskowego Liceum Muzycznego, w latach 1990-1994 siedziba przeniesionego z koszar we Wrzeszczu 20 Dywizjonu Artylerii Mieszanej, od końca kwietnia 1994 opuszczone.
Hagelsberg-Kaserne,
Grodzisko, koszary piechoty wybudowane w latach 1865–1872, zmodernizowane w 1913–1914. W tym samym czasie, przed I wojną światową, wybudowano budynek drugich koszar, tzw. Neue Kaserne.
Artillerie-Kaserne II,
Alte Husaren-Kaserne, Sammtgasse 6-9 (ul. Aksamitna), w miejscu należącym dawniej do Loży Jedność, oddane do użytku 1 X 1880, do 1896 roku siedziba 1. (przeniesionego z kwater przy Długich Ogrodach 80) i 2 szwadronu Leibhusaren-Regiment Nr. 1, od roku 1896 siedziba 3 baterii artylerii polowej (stąd zmiana nazwy). Po 1920 w byłym budynku koszar działały małe fabryczki, między innymi wyrobów cementowych, gazomierzy, papierosów, miał tu siedzibę Miejski Urząd Zaopatrzenia. Podczas II wojny światowej zorganizowano tu posterunek policji. Zniszczony w 1945 roku budynek rozebrano kilka lat później.
Pionier-Kaserne,
Koszary dla saperów, Promenade (ul. 3 Maja), wybudowane w latach 1880–1882, siedziba 3 kompanii saperów (do 1890), w latach 1891–1893 tymczasowe koszary wojsk inżynieryjnych (Train-Kaserne) i tymczasowa siedziba Intendentury Siedemnastego (XVII) Korpusu Armijnego. W 1890–1893 przebudowane na potrzeby Szkoły Wojennej, w kwietniu 1945 roku pierwsza siedziba polskiego Zarządu Miasta, obecnie Urząd Pracy.
Neufahrwasser-Kaserne,
Nowy Port, Olivaer Straße 35C (ul. Oliwska), wybudowane w latach 1880–1882 dla 2 batalionów (artylerii pieszej oraz piechoty). Po roku 1922 przekazane w użytkowanie rządowi polskiemu, mieszkania polskich pracowników poczty, kolei i pracujących na Westerplatte, siedziba polskich organizacji, kaplicy polskiej. Od 15 IX 1939 do 31 III 1940 obóz dla aresztowanych w Gdańsku Polaków, baza dla powstającego obozu Stutthof (obóz dla Polaków w Nowym Porcie).
Artillerie-Kaserne I,
Koszary artyleryjskie I, między Wallgasse (ul. Wałowa) a Kanałem Raduni (przypisane do Hohe Seigen, ul. Rybaki Górne), wybudowane dla 16 pułku artylerii polowej, budowę ukończono w 1883 roku. W latach 1891-1920 stacjonował tu Zachodniopruski Regiment Artylerii Polowej Nr 36. Około roku 1900 oddano do użytku dalsze stajnie oraz nowy magazyn dla sprzętu artyleryjskiego pułku przy Wallgasse 15 (ul. Wałowa), po I wojnie światowej Hala Międzynarodowych Targów Gdańskich. W latach 1920-1939 miały tu siedzibę instytucje cywilnych, w 1939-1945 ponownie koszary wojskowe. Po zniszczeniach wojennych budynek koszar rozebrano w 1948-1950, zachowały się tylko dwie byłe stajnie przy ul. Wałowej, użytkowane przez firmę Saur Neptun Gdańsk SA. Teren po zabudowaniach koszar do 2018 roku pozostawał niezabudowany i wykorzystywany jako parking samochodowy (między ul. Rybaki Górne, ul. Wałową i ul. Aksamitną).
Leibhusaren-Kaserne I
(Husarenkasernement I), Wrzeszcz (w chwili budowy w Strzyży Górnej) przy Hochstrieß (ul. Słowackiego), koszary huzarów, wybudowane w latach 1893–1895, 3 X 1896 oddane z udziałem cesarza Wilhelma II dla Leibhusaren-Regiment Nr. 1 pułku huzarów (około 400 koni).
Leibhusaren-Kaserne II
(Husarenkasernement II), Wrzeszcz (w chwili budowy w Strzyży Górnej) przy Hochstrieß (ul. Słowackiego), dla Leibhusaren-Regiment Nr. 2, przybyłego z Poznania, tworząc brygadę Leibhusaren pod dowództwem gen. Augusta von Mackensena. Wybudowane w latach 1898–1901, oddane do użytku przy udziale cesarza Wilhelma II 14 IX 1901. Razem z koszarami I huzarów (Leibhusaren-Kaserne I) stworzyły największy kompleks koszarowy w Gdańsku. Na terenie koszar, obok kwater dla żołnierzy i podoficerów, znajdowały się stajnie, kasyno, sklep, zaplecze sanitarne. Magazyny furażu i żywności znajdowały się w nowo powstałych budynkach u zbiegu obecnej al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki, mających rampę kolejową.
Westpreussische Train Bataillon Nr 17
Kaserne, An der Kurve, od 1921 Hohenfriedberger Weg (ul. Szymanowskiego). Koszary dla batalionu pontonowego, wybudowane w 1893 roku na zapleczu koszar dla brygady huzarów. Magazyn sprzętu batalionu, z własną rampą kolejową, znajdował się przy obecnej al. Grunwaldzkiej 195/197.
Telegraphen-Kaserne,
Wrzeszcz, przy Heeresanger (al. Legionów), wybudowane w latach 1912–1914 dla batalionu telegrafistów. Kompleks obejmował dwa duże budynki koszarowe, budynek z wieżą do łączności radiowej (po 1924 roku obserwatorium astronomiczne miasta i Technische Hochschule Danzig) oraz plac musztry, obecnie stadion Gedanii. Budynek ujeżdżalni w 1924 zaadoptowano na siedzibę kościoła św. Stanisława Biskupa Męczennika.
W okresie II WMG funkcje koszarowe zachowano jedynie w wypadku dawnych koszar huzarów i taborów we Wrzeszczu, gdzie stacjonowała policja gdańska. Remilitaryzacja Gdańska od połowy 1939 roku spowodowała powrót funkcji wojskowych także do obiektów na Biskupiej Górce, Grodzisku i koszar Wiebego. W latach 1939–1945 wszystkie dawne pruskie koszary użytkowane były przez Wehrmacht, Luftwaffe, Kriegsmarine bądź administrację wojskową (niekiedy zmiana nazw: Neue Telegraphen-Kaserne – Telegraphen-Kaserne i Bölcke-Kaserne, Neufahrwasser-Kaserne – Hindersin-Kaserne). Pojawiły się nowe miejsca stacjonowania wojsk w dawnych majątkach gdańskich: Lobkowski Dwór (Kamienny Młyn) i Krzyżowniki) oraz innych obiektach (np. szkołach). Po roku 1945 Ludowe Wojsko Polskie przejęło m.in. koszary na ul. Sadowej, dawne koszary huzarów i taborów we Wrzeszczu (Siódma Łużycka Dywizja Desantowa). Nowe, niewielkie budynki koszarowe powstały m.in. przy ul. Polanki. W latach 90. XX wieku ostatnie obiekty wojskowe w Gdańsku zostały opuszczone przez wojsko, miejsce po koszarach we Wrzeszczu w 2006 nabył deweloper „Hossa” z przeznaczeniem na zabudowę mieszkalno-usługową. (Heinrich F. Maillard, Obóz Karny SS i Policji Gdańsk-Maćkowy).
